Zelfregulering. Een term die de maatschappij al aardig wat geld heeft gekost. Er gaat ergens iets fout en zelfregulering is de oplossing. Eerst wordt vriendelijk gevraagd of de brokkenmakers zelf de boel op orde brengen. Doen ze dat te weinig, dan worden ze onder druk gezet. Bijvoorbeeld door hulp en steun te onthouden, als ze niet tot zelfregulering overgaan.

Een beetje gedragscode is vaak voldoende om de omgeving gerust te stellen. Maar, zegt hoogleraar gedrags- en bedrijfsethiek David de Wit, “het instellen van regels en codes is een rationele reflex, die geen garantie biedt voor structurele verbetering”.
In een artikel op Financieel Management.nl besluit hij zijn overwegingen met: “Immoreel gedrag los je niet op met nog meer en nog strengere regels. Mensen moeten zelf naar hun gedrag leren kijken en daar vervolgens naar handelen”. Zo niet, dan stevent de financiële sector doodleuk op de volgende crisis af.

Toch kan een gedragscode helpen, als men zich er maar goed aanhoudt of controlerende instanties adequaat reageren op buitensporigheden.
Voorbeeldje: op vragen van Kamerlid Irrgang over een toch wel hoog salaris van een directeur van de SNV (organisatie voor ontwikkelingshulp), antwoordde minister Verhagen: “SNV onderschrijft wel de code Wijffels inzake goed bestuur, maar niet inzake de beloning van directeuren”. En dat vindt de minister verder wel best, want op de vraag of de minister de kritiek op de hoge salarissen deelt, antwoordt hij: “De inrichting van de organisatie is de verantwoordelijkheid van SNV zelf (…). SNV onderschrijft de code Wijffels aangaande de aanbevelingen op het gebied van goed bestuur en houdt zich hier ook aan”.

De verantwoordelijkheid van de organisatie zelf. Maar op het moment dat een organisatie even vergeet, dat “eigen verantwoordelijkheid” niet betekent dat je zomaar alles kan doen wat je uitkomt, mag je actie verwachten. Dat minister Verhagen terughoudend is om als overheid maatregelen te treffen, is begrijpelijk. Voor je het weet krijgt hij kritiek over zich heen de zedenmeester uit te hangen en, een organisatie in haar vrijheid te beknotten.

De NVJ (Nederlandse Vereniging voor Journalistiek) huivert al bij die gedachte, naar aanleiding van de vraag of zij niet een ferm standpunt moet innemen, nu bepaalde broeders uit de beroepsgroep over de schreef gingen met Ruben, de jongen die de Tripoli-ramp overleefde.
Jawel, zegt de NVJ, “dat een vrije en onafhankelijke nieuwsvoorziening gebaat is bij een verantwoorde taakopvatting door de beroepsgroep moge duidelijk zijn”. De NVJ meent echter dat “die eigen verantwoordelijkheid – ook wel het zelfreinigende vermogen van de media- goed functioneert”. En als er dan een foutje wordt gemaakt, dan rekent het publiek wel af met de media. Dat zou er voor zorgen dat er door de media “snel geleerd wordt van die fouten”.

In het laatste geval mogen we hopen dat we niet nog eens een Ruben krijgen. In het geval van de beloningen in de financiële en publieke sector, leiden leren en zelfreflectie (nog?) niet tot gewenste resultaten.
Het is een mooi principe, dat leren van je fouten. Maar fouten worden blijkbaar herhaaldelijk gemaakt. Is dat uit onwil? Of is het uit onmacht? Want leren van je fouten, hoe doe je dat? Wat moet je dan leren, hoe weet je of je de juiste conclusies trekt? En als je wat wilt veranderen, steekt toch zeker de vraag de kop op: maar hoe dan?

Ik ben het eens met de hierboven geciteerde hoogleraar De Wit en zie de tekortkomingen van gedragscodes en opgelegde wetten ook wel. Uiteindelijk moet het gewenste gedrag in de mensen zelf zitten. Daar zijn niet altijd gedragscodes, protocollen en werkinstructies voor nodig. Klein praktijkvoorbeeldje: de werkgever de kosten drukken en er komt een voorschrift zuiniger om te gaan met de printers en kopieermachines. Iedereen is het er mee eens, maar het blijkt niet te werken.
Een andere werkgever laat iedereen zelf de cartridges en toners zelf bestellen, waardoor ze ineens zien hoe duur dat spul is. En jawel hoor, men gaat ineens zuiniger printen en kopiëren.

Leren van fouten is één ding, het ouderwetse keren door kennis op te doen is een ander. Een organisatie die wil dat iedereen wat leert, zorgt ervoor dat men wel van kennis wordt voorzien. En daar waar mythes, broodje aapverhalen en vooroordelen in de weg zitten, dan neem je die ook weg. Niet door te wachten tot er een fout wordt gemaakt, waar je van kan leren. Maar door die mythes door te prikken met kennis.